1890-ական թվականների սկզբից ավելի ու ավելի ծանր ու ճնշող էր դառնում հայ իրականությունը: Կոտորածներն Արևմտյան Հայաստանում պարբերական բնույթ էին ստանում: Թուրքիան, խրախուսված մեծ տերությունների միջև առկա հակասություններից, բացահայտ ու անպատիժ սկսեց կենսագործել հայկական հարցի իր հրեշավոր ծրագիրը՝ ցեղասպանությունը:
Թումանյանի նկարագրի ամենաբնորոշ առանձնահատկությունը բանաստեղծի և քաղաքացու ներդաշնակ միասնականությունն է: Որպես բանաստեղծ արձագանքելով հայրենիքի կանչին իր ստեղծագործություններով, որպես քաղաքացի էլ նա չէր կարող հեռու մնալ ազգային-ազատագրական պայքարից: Շատ աղոտ տեղեկություններ կան, որ 1894-1896 թթ. բանաստեղծը համակրել է Հնչակյան կուսակցությանը: Ժամանակակիցների վկայությամբ, նա այդ կուսակցությանը անդամագրվել է Ղազարոս Աղայանի խորհրդով և պարզապես լցված էր գործելու անսպառ եռանդով: Դրանով է բացատրվում 1895 թ. նրա մասնակցությունը Արևմտյան Հայաստանից Կովկասում հանգրվանած հայ գաղթականությանն օգնող կոմիտեների աշխատանքին Թիֆլիսում, Ախալքալաքում, Ալեքսանդրապոլում, Երևանում, Էջմիածնում և այլն:
Կուսակցությունների և հասարակական հոսանքների նկատմամբ Թումանյանի դիրքորոշումը միանշանակ էր: Այդ ամենի նկատմամբ նա բռնել էր միանգամայն անկախ դիրք: «Նրան ավելի շուտ պետք է անվանեինք... «անկուսակցական»,«չեզոք»...»,- գրում է Սիմ. Հովվյանը: Նույնը հաստատում է Արամ Առաքելյանը. «Հովհաննես Թումանյանը ո՛չ միայն մեր պարբերական մամուլի այս կամ այն հոսանքին չենթարկվեց, այլև հայկական իրականության մեջ առաջ եկած քաղաքական կուսակցություններից և ո՛չ մինին չանդամագրվեց»: «Ես չկարողացա այս կամ այն քաղաքական կուսակցությանը հարել, թեև... իմ բարեկամների կողմից այդ ուղղությամբ փորձեր եղան»,- ասել է Թումանյանը:
Թումանյանի համագործակցությունը հնչակյանների հետ, որ սահմանափակվել է միայն «Հանգանակող և գործադրող կոմիտեի» շրջանակում գործունեությամբ, շուտով դադարում է:
1895 թ. նոյեմբերին Թումանյանը կատարում է մի երկար ուղևորություն՝ Բորժոմ-Ախալցխա-Ախալքալաք-Ալեքսանդրապոլ-Կարս-Ալեքսանդրապոլ-Ղարաքիլիսա-Դիլիջան-Երևան-Էջմիածին ուղեգծով: Նրա խնդիրն էր հիշյալ վայրերում կազմակերպելու «Հանգանակող և գործադրող կոմիտեի» մասնաճյուղեր կամ «տեղական կոմիտեներ»: Ալեքսանդրապոլում Թումանյանը մեկ շաբաթ հյուրընկալվում է Իսահակյանի հայրենի հարկի տակ: «Ամեն գիտակից հայ ծանր մտահոգություններ ուներ արևմտահայերի և հայկական հարցի ճակատագրի նկատմամբ: Անշուշտ, Օհանեսի ուղևորությունը կապված պիտի լիներ այդ դրության վերաբերյալ գործերի հետ… Նա անվերջ տեսակցությունների մեջ էր քաղաքի ինտելիգենցիայի և հասարակության ներկայացուցիչների հետ, հետաքրքրվում էր գաղթականների վիճակով և տետրակներ էր լեցնում նրանց պատմածներով»,- գրում է իր հուշերում Իսահակյանը:
1895 թ. նոյեմբերին կատարած ուղևորության ժամանակ, այս քաղաքներում Թումանյանը առիթ է ունենում հաղորդակցվելու մտավորականության, հասարակության, ժողովրդի հետ, որոնցից շատերը առաջին անգամ, դեմ առ դեմ հանդիպելով բանաստեղծին, արտահայտում էին իրենց սերն ու հարգանքը նրա նկատմամբ: Նամակներից մեկում բանաստեղծը գրել է. «Ճանապարհին պատիժներից շատ պատիվներ եմ առել… Ուղիղն ասած՝ ես չգիտեի, թե այսքան ուշադրության արժանացած կլինեմ: Խե՜ղճ ժողովուրդ, որ յուր աղքատությունով էլ է ուրախանում»:
Անկասկած, 1894-1896 թթ. դեպքերի և մասնավորապես 1895 թ. ուղևորության ընթացքում ստացած տպավորությունների ազդեցությամբ են ստեղծվել մի շարք երկեր՝ «Երկու սև ամպ», «Գիշեր», «Գաղթականի երգը» բանաստեղծությունները, «Լեռների հովիվը» և «Երկու հայր» (տպագրվել է 1907 թ.) պատմվածքները:
1895 թ. կեսերին Թումանյանն Աղայանի միջոցով կապեր է հաստատում Բաքվում աշխատող երիտասարդ մտավորականներից բաղկացած մի խմբակցության հետ, որ ընկերական շրջանում հայտնի էր «Օջախ» անունով: Հիմնական անդամներն էին՝ Սիմոն Հովվյանը, Արամ Նազարեթյանը, Սեդրակ Բալայանը, Սահակ Մատինյանը, Սիսակ Օհանյանը և Մկրտիչ Բեգլարյանը: Առաջին չորսը դպրոցական ընկերներ էին՝ ներսիսյանականներ և պաշտոնավարում էին Բաքվի Հռիփսիմյան և Մեսրոպյան դպրոցներում: «Օջախ»-ն ունենում էր նաև պատվավոր հյուրեր՝ Աղայան, Շիրվանզադե, Թումանյան և ուրիշներ: «Օջախ»-ում ընկերների հետ հանդիպումները ավելի շատ գրական ընթերցումների բնույթ են կրել: Եվ «Օջախ»-ի հիմնական անդամներն էլ ավելի շուտ գրական, քան քաղաքական հակումներ են ունեցել, կազմակերպել ենԱղայանի, Շիրվանզադեի և Թումանյանի երկերը Բաքվում տարածելու գործը և մեծ ջանքեր գործադրել նրանց նյութապես ապահովելու խնդիրը լուծելու ուղղությամբ: «Օջախ»-ի անդամների միջամտության շնորհիվ է, որ Բաքվի հայոց մարդասիրական ընկերությունը 1897 թ. հունվարին թոշակ է նշանակում Աղայանին, Շիրվանզադեին և Թումանյանին:
90-ական թվականների կեսերից հետզհետե ուժեղացող հալածանքը ազգային մշակույթի դեմ, դպրոցների և հասարակական-կրթական ընկերությունների փակումը, առաջ են բերում ընդվզումներ: Ցարիզմի ազգակուլ քաղաքականությանը դիմագրավելու նպատակով 1898 թ. Թիֆլիսում կազմակերպվում է «Ծիածան» աշակերտական գաղտնի ընկերությունը, որին մասնակցում էր նաև Թումանյանը:
«Ծիածան»-ը համախմբում էր Թիֆլիսի պետական և հայկական համարյա բոլոր միջնակարգ դպրոցների՝ արական և իգական գիմնազիաների, Ներսիսյան, Հովնանյան և Գայանյան, ռեալական, տեխնիկական և այլ մասնագիտական դպրոցների աշակերտ-աշակերտուհիները: Անցկացվում էին լրացուցիչ պարապմունքներ հայոց լեզու, հայ գրականություն և պատմություն առարկաներից: «Ծիածան»-ի անդամների թիվը, նրա գոյության հինգ տարիների ընթացքում (1898-1902) տատանվել է 200-ից 500-ի միջև: Յուրաքանչյուր դպրոց ուներ իր առանձին խումբը, և գոյություն է ունեցել «Մայր խումբ», որին մասնակցել են բոլոր անդամները: «Մայր խմբի» հետ հայ գրականություն պարապողներից մեկն էլ Թումանյանն էր, և նրա պարապմունքները տարբերվում էին մյուսներից: Պարապմունքներն անցկացվում էին Թումանյանի տանը՝ Բեհբության փողոցում («Վերնատուն»): «Ծիածան»-ի անդամներից մեկը՝ Մարգար Ավետիսյանը հիշում է. «…ո՛չ մի պարապմունք այնպես կենդանի չէր անցնում… և այնքան բան չէր տալիս մեզ, որքան Թումանյանի «անծրագիր», «անմեթոդ» զրույցը: Ո՛չ մի դասախոսություն այն հաճույքը չէր պատճառում մեզ, ինչ որ Թումանյանինը…»:
Պարապմունքների ընթացքում արծարծվել էին նաև ժամանակի հասարակական միտքը հուզող սոցիալական և քաղաքական խնդիրներ, մասնավորապես հայկական հարցը: Տարեկան երկու-երեք անգամ տեղի էին ունենում ընդհանուր ժողովներ՝ գրական-գեղարվեստական մասով, ինչպես նաև համեստ խնջույքներ: «Մասնակցողների հիշողությունից անջնջելի են մնացել այն ժողովները, որտեղ ներկա էր լինում Թումանյանը: Նա՝ բարձր հասակով, ծիծաղկոտ աչքերով, ժպտուն դեմքով, իր հետ բերում էր ոգևորության, ուրախության և կայտառության մի շունչ, որ վարակում էր բոլորին»,- հիշում է Մ. Ավետիսյանը:
Հասարակական-քաղաքական ակտիվ գործունեությանը զուգահեռ երիտասարդ Թումանյանը լրջորեն զբաղվում էր ինքնազարգացմամբ՝ ուսումնասիրելով հայ և համաշխարհային գրականության դասականների գործերը, շարունակում էր ժողովրդի կյանքի համակողմանի ճանաչումը, կենսափորձի կուտակումը, հավաքում է ժողովրդական բանահյուսության նմուշներ: Բանաստեղծը տպագրության է հանձնում մի քանի ստղծագործական և թարգմանական գործեր, որոնց պիտի անդառանար հտագա տարիներին` ավելի հղկելու և կատարլության հասցնելու. «Լոռեցի Սաքոն» (1896), Բայրոնի «Շիլիոնի կալանավորը» (1896) և Լերմոնտովի «Մծիրի»-ն (1896):